Op het scherpst van de snede: prestatie, perfectie of paniek?

Soms heb ik prestatiedrang. Als ik iets doe, dan wil ik het ook graag goed doen. Prestatiedrang geeft mij de motivatie en energie om te groeien, beter te worden en te presteren op mijn werk. Zo heb ik al aardig wat artikelen geschreven over stress en bijpassende onderwerpen. Natuurlijk schrijf je makkelijker over het ene onderwerp dan over het andere. Maar dit artikel over prestatiedrang was best pittig. 

Ik begon met het verzamelen van kennis door veel te lezen en te luisteren over perfectionisme en faalangst. Dat zijn onderwerpen die nauw verbonden zijn met prestatiedrang. Ik las een artikel dat begon met “perfectionisme kost ons veel tijd en energie” en luisterde naar een podcast dat begon met “perfectionistische mensen zijn gek genoeg vooral bezig met imperfectie”. Nou, dat slaat de spijker op zijn kop bij dit artikel. Alleen al het schrijven van deze inleiding kostte me veel tijd en energie, het was naar mijn idee nooit goed genoeg. Het liefst schrijf ik altijd een leuk en interessant artikel en dan is goed ook goed genoeg. Maar bij dit artikel natuurlijk niet. Het gaat over perfectionisme en daardoor moest ik het van mezelf ook ineens perfect schrijven. Best jammer eigenlijk. Want het proces van avonturen en fouten maken, maakt een artikel juist goed (genoeg). 

Maar fouten maken is best spannend als perfectionist. Een fout betekent namelijk dat iets niet perfect is volgens jou, en dat doet af aan je zelfbeeld. De angst om fouten te maken wordt faalangst genoemd. Faalangst gaat vaak samen met perfectionisme en het onderscheid tussen perfectionisme en faalangst is daardoor ook lastig te maken. In dit (im)perfecte artikel doen we toch een poging. 

In dit artikel verdiepen we ons in prestatiedrang en de complexe interacties met perfectionisme en faalangst. We bespreken:

• prestatiedrang; wat drijft ons om te presteren
• de impact op gezondheid, mentaal welzijn en prestaties 
• uitdagingen van perfectionisme en faalangst
• de wisselwerking tussen prestatiedrang, perfectionisme en faalangst 
• tips voor prestatiedrang, perfectionisme en faalangst

Wat is Prestatiedrang?

Prestatiedrang is de drang en motivatie vanuit jezelf om te presteren, te groeien en te excelleren. Het is een innerlijke drive om het beste uit jezelf te halen en je doelen te bereiken. 

De drang om te presteren kan verschillende oorzaken hebben: 

• Eigenwaarde: sommige mensen hebben de overtuiging dat onze prestaties onze waarde als mens bepalen. Zo’n overtuiging kan ontstaan uit de opvoeding of culturele en maatschappelijke verwachtingen. Vooral als mensen zich onzeker voelen neemt de drang om te presteren toe. 
• Externe druk: sommige mensen zetten zichzelf onder druk om te voldoen aan verwachtingen van vrienden, familie of de maatschappij. Zo ervaren veel studenten bijvoorbeeld prestatiedruk en bewijsdrang door hoge eisen, verwachtingen en verantwoordelijkheden vanuit hogescholen, universiteiten en de maatschappij [1]. 
• Faalangst: sommige mensen zetten zichzelf onder druk om te presteren omdat ze bang zijn om fouten te maken en te falen. Ze durven vaak geen risico’s te nemen of nieuwe uitdagingen aan te gaan. 
• Perfectionisme: sommige mensen stellen extreem hoge doelen en verwachtingen voor zichzelf en creëren zo een drang om te presteren. 

Impact op gezondheid, welzijn en prestaties

Prestatiedrang kan ontzettend helpend zijn omdat het je motivatie geeft om hard aan de slag te gaan, te ontwikkelen en groeien, doelen te halen en te presteren. Je ervaart succes! Maar te veel prestatiedrang heeft een keerzijde. Als de drang om te presteren te groot wordt, kan het in de weg zitten. Neem bijvoorbeeld perfectionisme. Je stelt alsmaar hogere doelen en het is nooit goed genoeg. Om te kunnen voldoen aan je eigen verwachtingen sta je constant aan en wordt het lastiger om je rempedaal in te trappen en even te ontspannen en herstellen. Dat is niet lekker voor je gezondheid en welzijn. Want constant aanstaan vergroot het risico op chronische stress en uitputting en dat kan uiteindelijk bijdragen aan een burn-out. Daarnaast kan een te hoge prestatiedrang leiden tot verminderd welzijn door o.a. faalangst en verminderde prestaties door piekeren en uitstelgedrag. 

Om de voordelen van prestatiedrang te blijven ervaren is het belangrijk om:

• realistische doelen te stellen
• te focussen op het proces, niet alleen het einddoel
• te accepteren dat je fouten mag maken 
• te werken aan een gezonde stresscadans waarbij je momenten van presteren/stress en ontspanning/herstel bewust inzet 

Prestatiedrang in de praktijk

Noa is een jonge vrouw met enorme prestatiedrang. Ze werkt als leerkracht in het onderwijs. Bij het nakijken van verslagen van studenten is ze uren bezig en is ze bang om fouten te maken. Hierdoor stelt ze taken uit en werkt ze vaak over. Ze vraagt veel van zichzelf en raakt vermoeid, maar die signalen negeert ze. Want Noa heeft niet alleen op haar werk een drang om te presteren. Ze tennist op een aardig hoog niveau en moet van zichzelf, en ook van haar ouders en trainer, iedere wedstrijd presteren en winnen. Dit zorgt ervoor dat ze intensief traint en blessures negeert. Het zorgt er ook voor dat ze behoorlijk zelfkritisch is en vooral op haar fouten focust. Overbelasting en lichamelijke uitputting liggen op de loer. 

In dit voorbeeld van Noa lees je hoe prestatiedrang zich in het dagelijkse leven kan manifesteren. In haar verhaal komen een aantal factoren naar voren die gelinkt zijn aan prestatiedrang. Bijvoorbeeld prestatiedruk, perfectionisme en faalangst. 

Prestatiedruk is de druk die je voelt om te presteren en/of om te voldoen aan de verwachtingen van jezelf, een ander (ouder of leidinggevende), school, werk of de maatschappij. Het verschil met prestatiedrang is dat de druk/drang om te presteren niet alleen uit jezelf komt maar juist ook uit de omgeving. In het geval van Noa gaat het dan om druk vanuit haar ouders en haar trainer. 

Perfectionisme is het streven naar perfectie, het stellen van extreem hoge eisen aan prestaties en het overdreven kritisch evalueren. Noa lijkt ook perfectionistisch in haar sporten, ze moet alle wedstrijden winnen en kijkt heel kritisch naar haar eigen presteren en fouten. Op haar werk wil Noa ook presteren maar lijkt faalangst meer op de voorgrond te staan. Ze stelt taken uit en is bang om fouten te maken. Perfectionisme en faalangst gaan vaak samen en zijn daardoor ook lastig van elkaar te scheiden. 

Prestatiedruk, perfectionisme en faalangst overlappen met prestatiedrang. Om goed te begrijpen hoe dat zit kijken we eerst apart naar de uitdagingen van perfectionisme en de uitdagingen van faalangst. 

Uitdagingen van perfectionisme

Perfectionisme kan zowel voordelig als nadelig zijn. Om dat beter te begrijpen, kijken we naar twee dimensies van perfectionisme: perfectionistisch streven en perfectionistisch piekeren [2,3]. Perfectionistisch streven gaat vooral over het stukje streven naar perfectie en hoge eisen stellen. Dit wordt vaak in verband gebracht met positieve en gezonde effecten zoals actief met stress en problemen omgaan en een goed gevoel/humeur [4]. Perfectionistisch streven kan in sommige situaties (bv. topsport) erg nuttig zijn, maar het kan ook, net als perfectionistisch piekeren, negatieve gevolgen hebben zoals een burn-out of eetstoornis. Perfectionistisch piekeren gaat vooral over het stukje piekeren over fouten en angst voor negatieve reacties als iets niet perfect is [5]. Zoals je misschien al kunt invullen, wordt dit vaak in verband gebracht met negatieve en ongezonde effecten zoals het vermijden van stress en problemen en een slecht gevoel/humeur [4]. 

Naast deze twee dimensies van perfectionisme zijn er drie vormen van perfectionisme: 

• Perfectionisme gericht op jezelf: Je stelt (te) hoge eisen aan je eigen prestaties
• Perfectionisme gericht op anderen: Je stelt (te) hoge eisen aan anderen
• Sociaal voorgeschreven perfectionisme: Je hebt de overtuiging dat anderen perfectie van jou verwachten. 

Perfectionisme gericht op jezelf is een indicator van perfectionistisch streven terwijl sociaal voorgeschreven perfectionisme een indicator is van perfectionistisch piekeren. Het verbaasde me dan ook niet dat ik in de wetenschap een relatie vond tussen sociaal voorgeschreven perfectionisme en stress [6]. Wanneer je veel mensen in je omgeving hebt die perfectie van anderen (jou) verwachten, is de kans groot dat jij meer sociaal voorgeschreven perfectionisme ervaart, en daardoor meer druk en stress. Je kunt dan dus maar beter leren handig worden met stress 😉. 

Uitdagingen van perfectionisme zijn angst voor fouten, verlamming en een negatief zelfbeeld. Perfectionisten koppelen hun eigenwaarde vaak aan hun prestaties. Als iets niet perfect is en daardoor niet voldoet aan hun (te) hoge verwachtingen, zien ze dit als een bevestiging dat ze niet goed genoeg zijn. Dat kan leiden tot een negatief zelfbeeld en gevoelens van teleurstelling. Om hun zelfbeeld te beschermen, koppelen perfectionisten zich, zeer begrijpelijk, vaak los van fouten. Ze geven een ander de schuld of ontkennen het simpelweg. De angst om fouten te maken kan leiden tot piekeren en uitstelgedrag. Ze denken veel na over fouten die ze gemaakt hebben of mogelijk gaan maken en stellen taken uit omdat ze ergens weten dat ze hun eigen hoge eisen waarschijnlijk niet zullen halen. Ze kunnen zichzelf zelfs bewust gaan saboteren om te voorkomen dat ze falen en hun kwetsbaarheid tonen. Dit wordt self-handicapping genoemd en wordt ook veel in verband gebracht met faalangst [7]. 

De grootste uitdaging van perfectionisme is het leren omgaan met fouten. Dit betekent acceptatie dat fouten onvermijdelijk zijn, en zelfs nuttig zijn om te leren en groeien.  

De verlammende greep van faalangst

Perfectionisme en faalangst gaan vaak hand in hand. De hoge eisen die perfectionisten aan zichzelf stellen kunnen leiden tot een intense angst om fouten te maken. We noemen dit faalangst. Faalangst kan ervoor zorgen dat mensen situaties met mogelijk negatieve uitkomsten gaan vermijden vanwege de angst om te falen en zich te schamen [8]. Het kan ook zijn dat mensen juist heel erg gaan piekeren, taken uitstellen of zelfs helemaal niet beginnen uit angst om het niet goed genoeg te doen. 

Faalangst is een belangrijke veroorzaker van self-handicapping [7, 9]. Het is een manier om met faalangst om te gaan en het zelfbeeld te beschermen. Dat wil niet zeggen dat het een handige manier is. Self-handicapping is namelijk een strategie waarbij mensen zichzelf opzettelijk gaan saboteren om alvast een excuus te hebben wanneer ze falen. Het kan tijdelijk een gevoel van minder angst geven maar uiteindelijk zit het presteren en persoonlijke groei in de weg. Hoe kan dat er in de praktijk uitzien?

Stel je moet een belangrijke presentatie geven. Je ziet er enorm tegenop omdat je bang bent om te falen. Als gevolg daarvan begin je pas de avond van tevoren met het leren van de tekst en het in elkaar zetten van de slides. Mocht het dan niet lukken, tsja dan is het niet zo gek want je bent immers pas de avond van tevoren begonnen. Mocht het wel goed gaan, dan geeft het een extra boost aan je zelfbeeld. Want ondanks dat je pas de avond van tevoren begon, heb je goed gepresteerd! 

Bij studenten zie je deze strategie ook vaak. Pas de dag voor het examen starten met leren. Of ze ‘vergeten’ de wekker te zetten waardoor ze zich verslapen en het examen niet kunnen maken. Op die manier krijgen ze geen cijfer en is er dus geen risico op falen. 

De verlammende greep van faalangst zit in het ontwijkende en uitstellende gedrag. Mensen met faalangst hebben vaak moeite om risico’s te nemen en nieuwe uitdagingen aan te gaan. De grootste uitdaging van faalangst die daaruit volgt is, net als bij perfectionisme, het leren omgaan met fouten en stress. Dit betekent acceptatie dat fouten onvermijdelijk zijn, en zelfs nuttig zijn om te leren en groeien.  

De wisselwerking tussen prestatiedrang, perfectionisme en faalangst 

Prestatiedrang kan leiden tot perfectionisme. Als je jezelf constant uitdaagt om te presteren, dan ga je groeien, je wordt beter. Als je doelen behaalt, ga je steeds hogere doelen stellen. Uiteindelijke kan dat ervoor zorgen dat je te hoge doelen stelt en te veel van jezelf verwacht. Dit kan leiden tot perfectionisme. Prestatiedrang en perfectionisme kunnen leiden tot faalangst, zoals je al hebt kunnen lezen. Als je bang bent om fouten te maken, ga je uitdagingen vermijden, taken uitstellen of jezelf zelfs saboteren. Dit kan ervoor zorgen dat je minder goed gaat presteren. En ja, dat kan prestatiedrang en perfectionisme nog meer aanwakkeren. Zie je hoe de wisselwerking tussen prestatiedrang, perfectionisme en faalangst elkaar kan versterken? 

Gelukkig zijn er veel dingen die je kunt doen om handiger te worden met (de stress van) prestatiedrang, perfectionisme en faalangst.

Tips voor prestatiedrang, perfectionisme en faalangst

• Stel realistische en concrete doelen. Dit kun je doen door je doelen SMART te formuleren. De kracht van een specifiek en concreet doel is dat iedereen (je partner, je collega, etc.) snapt wanneer jij je doel behaald hebt. Bijvoorbeeld: Ik wil een maand lang iedere dag 10 bladzijden lezen.
            Specifiek: je doel is meetbaar.
            Moeilijk: je doel is uitdagend en ligt net buiten je comfortzone
            Aantrekkelijk: je vindt je doel leuk en belangrijk
            Realistisch: je doel is uitdagend en haalbaar
            Tijdgebonden: je stelt een deadline of periode voor het behalen van je doel. 
• Ontwikkel een positieve mindset op het gebied van groei en stress. Met een groeimindset ligt de focus op het proces van groei en ontwikkeling, minder op de prestatie zelf. Daarnaast is het maken van fouten belangrijk. Fouten zijn namelijk precies de momenten waarvan je het meeste kunt leren. En als we leren, dan worden we beter. Daarnaast draagt een positieve mindset op het gebied van stress bij aan het behalen van doelen en verbeterd welzijn en gezondheid. 
• Ontwikkel een gezonde stresscadans. Prestatiedrang kan ervoor zorgen dat je constant aanstaat om te presteren. Daardoor is ontspannen soms lastig. Weet jij wat voor jou goed werkt om bewust te ontspannen en om bewust je stress aan te zetten? Nee? Ga dan op ontdekkingstocht met Kana VR en Kana Daily Life. Weet je dat al wel? Zet het dan bewust in. Zorg dat je momenten van stress en inspanning bewust afwisselt met (kortere) momenten van ontspanning en herstel. 
• Gebruik de 80/20 regel, waar psycholoog Thijs Launspach over schrijft. Weet wanneer je goed gebruik kunt maken van je perfectionisme en wanneer beter niet. Wees perfectionistisch voor de belangrijkste taken in je werk; die belangrijke presentatie of de juiste hoeveelheid medicijn toedienen. Voor heel veel andere dingen is een 8 ook hartstikke goed. Gebruik de 80/20 regel. Iets voor 80 procent goed krijgen kost ongeveer 20 procent van je tijd en energie. Maar de laatste 20 procent perfect krijgen kost zomaar 80 procent van je tijd en energie. Simpel rekensommetje toch? Je hoeft niet altijd zo’n dikke investering te leveren. Een mailtje of een eerste versie van een tekst of voorstel hoeft niet perfect. Goed genoeg is goed genoeg. 
• Lukt het niet om uit jezelf handig om te gaan met prestatiedrang, perfectionisme of faalangst? Of vind je het lastig zoals heel veel mensen? Praat erover met vrienden of familie of zoek hulp bij professionals. 

Oefen met Kana VR en Kana Daily Life voor prestatiedrang

Kana VR is een serious virtual reality game waarbij je speelt met je eigen stresssysteem met een speciale ECG sensor en HRV biofeedback. Kana Daily Life is een app met HRV biofeedback. De app zet je in het dagelijkse leven in om je eigen stresssysteem te ontdekken, handig te worden met stress en een positieve kijk op stress te ontwikkelen.

In Kana VR kun je snel prestatiedrang en perfectionisme bij iemand herkennen. Als Kana Specialist (de begeleider bij het spel) kun je hierop inspelen door te stimuleren dat iemand bewust fouten maakt en een groei mindset ontwikkelt. Je triggert dan ook eventuele faalangst. Als speler mag je dan leren nieuwsgierig te zijn in plaats van angstig om op die manier te leren van je fouten. 

Door het ervaren van prestatiedrang/druk is ontspannen vaak lastig. Met Kana Daily Life kun je door middel van realtime biofeedback van je stresssysteem ontdekken wat voor jou werkt om te ontspannen. Wees nieuwsgierig en probeer verschillende ontspanningstechnieken uit zoals een bodyscan, ademhaling, schoonmaken of binaural beats. 

Een gezonde hoeveelheid prestatiedrang 

Prestatiedrang is een kracht die motiveert om te groeien, te leren en doelen te bereiken. Met voldoende stress om lekker aan te staan en te presteren. En de kennis en kunde om na een piekmoment bewust te ontspannen en herstellen. Een gezonde hoeveelheid prestatiedrang stelt je in staat ambitieus te zijn en geeft voldoening!

Wil je met Kana VR en/of Kana Daily Life werken om jezelf (mentaal) sterker te maken of om meer grip te krijgen op je prestatiedrang? Zoek dan contact met een Kana Specialist bij jou in de buurt. Ze zitten werkelijk door heel het land! 

Wil je andere mensen helpen zichzelf (mentaal) sterker te maken of meer grip te krijgen op prestatiedrang met behulp van innovatieve tools als Kana VR en/of Kana Daily Life? Leuk! Laat het ons weten. We gaan graag met je in gesprek om kennis te maken en naar behoefte mee te denken hoe je de tools handig in kunt zetten. Je kunt Lieke bereiken via de mail (lieke@kana.care) of via de telefoon (+31 582 161 781). 

Literatuur

1. Stift, R. (2023, 30 augustus). Geen ambitie, stil verzet. De Groene Amsterdammer. https://www.groene.nl/artikel/geen-ambitie-stil-verzet
2. Stoeber, J., & Otto, K. (2006). Positive conceptions of perfectionism: approaches, evidence, challenges. Personality and Social Psychology Review, 10(4), 295–319. https://doi.org/10.1207/s15327957pspr1004_2
3. Stoeber, J. (2018). The psychology of perfectionism: An introduction. In J. Stoeber (Ed.), The psychology of perfectionism: Theory, research, applications (pp. 3-16). London: Routledge.
4. Stoeber, J., Madigan, D. J., & Gonidis, L. (2020). Perfectionism is adaptive and maladaptive, but what’s the combined effect? Personality and Individual Differences, 161, 109846. https://doi.org/10.1016/j.paid.2020.109846
5. De mythe van perfectie: hoe perfectionisme je flink in de weg kan zitten. (2023, 21 december). Spotify. https://open.spotify.com/episode/1mnOEEYHwlf8QwjXH0WxAj
6. Smith, M. M., Speth, T. A., Sherry, S., Saklofske, D. H., Stewart, S. H., & Głowacka, M. D. (2017). Is socially prescribed perfectionism veridical? A new take on the stressfulness of perfectionism. Personality and Individual Differences, 110, 115–118. https://doi.org/10.1016/j.paid.2017.01.031
7. Chen, L. H., Wu, C., Kee, Y. H., Lin, M., & Shui, S. (2009). Fear of failure, 2×2 achievement goal and self-handicapping: An examination of the hierarchical model of achievement motivation in physical education. Contemporary Educational Psychology, 34(4), 298–305. https://doi.org/10.1016/j.cedpsych.2009.06.006
8. Elliot, A. J., & Thrash, T. M. (2004). The Intergenerational Transmission of Fear of Failure. Personality And Social Psychology Bulletin, 30(8), 957–971. https://doi.org/10.1177/0146167203262024
9. Elliot, A. J., & Church, M. A. (2003). A Motivational Analysis of Defensive Pessimism and Self-Handicapping. Journal Of Personality, 71(3), 369–396. https://doi.org/10.1111/1467-6494.7103005